Arkabahçe Kompost Yapması "Backyard Composting" ve Balkonda Kompost Yapma "Balcony Composting" Prof.Dr.M.Talha GÖNÜLLÜ

*geridonusum.org sitesinden alınmıştır.

Ülkemiz evsel çöpleri içinde mutfak ve bahçeden kaynaklanan organik maddelerin oranı en az %60 lar mertebesindedir. Bu gelişmiş ülkelerde daha düşüktür. Bizde bunun yüksek oluşunun nedeni, henüz ambalaj atıklarının atık akımı içinde yeterince yer almamasıdır. Buna büyük şehirlerimizde dahi halen semt pazarlarından taze meyve ve sebzeleri alma kültürü önemli ölçüde etki etmektedir. Bu kültür, her ne kadar organik çöplerin oluşmasına neden oluyorsa da sağlık için muhtemelen zararlı hazır ürünleri tüketmediği için, toplumumuzun geleceği açısından yararlı bir kültürdür. Aynı zamanda, ambalaj atıkları da az oluşmaktadır.

Bu makale %20'ler mertebesinde olan geri kazanılabilir ambalaj atıklarına odaklanıp, geriye kalan çok daha daha önemli bir oranı farkedemeyenlerin farketmedikleri, bu geriye kalan önemli organik maddelerin yönetilmesinin gerekliliğini ve nasıl yapılacağını açıklamaktadır. Bilinmesi gereken önemli konu o kadar  çokki! Buda bilinmeli olanların önde gelenlerinden birisi.

Geçmişte, ambalajların fazla olmadığı zamanlarda, atıkların at arabaları ile toplandığı o zamanlarda, atıkların içindeki organik maddelerin oranı çok daha yüksekti ve içinde tabiata zararlı maddelerde pek yoktu. Sadece çaputlar ve çanak kırıkları vs. O zamanlar çöplerin adı "zibil" idi. Şimdi ise "katı atık" diyoruz. Geçmişte zibil toplandıktan sonra o şehrin çevresinde yer alan bostan ve bahçelere götürülür, bir köşeye yığılırdı. Bu yığın kendi kendine için için ısınır. Yanıyormuş gibi bir görüntü verir. (Şimdi, ısınan bir organik madde yığınının resmini görelim. Duman çıkıyor gibi değil mi?) Birkaç ay sonra artık bu ısınma olmaz, soğumuş bir yığın haline gelir ve bu dönüşmüş madde yığını, toprağa yayılarak karıştırılırdı. O günlerde katı atık terimi olmadığından bu işe de kompost yapma da denmiyordu tabi ki!

Resmin Kaynağı: Wikimedia Commons

Zaman tünelinin ucunda dolaşmaktan vazgeçip, günümüz gerçek hayatının gerçeklerine dönelim şimdi!

Günümüzde birbiri içine girmiş, yüksek yüksek tepeler şeklindeki evlerin kurulduğu şehirlerimizde, canlı ve heyecanlı yaşıyoruz. Bu yaşamımızın heyecanı genelde bizi kendimizce veya bizi günlük yaşamın zorladığı için önemli olduğunu düşündüğümüz odaklanmaları beraber getirmektedir. Bu odaklanma ile aslında yaşamımızı çok önemli etkileyen çevre olgusunu fark etsek de bir şeyler yapmada yeterli olamamaktayız. Bunda yeterli öğretim olmaması ve bunun eğitim ve alışkanlıklar haline gelmemesinin etkisi çoktur.

Günümüzün en önemli gerçeği, belediyelerin en büyük giderinin çöp toplama ve bertaraf hizmeti olmasıdır.

Diğer bir gerçek ise yukarda en başta belirttiğimiz üzere evsel çöplerin içindeki organik kısmın %60'lardan fazla olmasıdır. Bu organiklerin çok önemli oranda su içermesi nedeniyle, çöplerin içindeki su oranının da %60 lar mertebesinde olmasıdır. Bu durumu evde çöpü kutuda biraz bırakınca, sokakta konteynerin dışına konulan çöplerden sızan suları görünce fark ediyoruz. Konteyner ve çöp toplama kamyonlarının sızdırmaz olduklarını düşünüyoruz. Konuya dönersek, çöp dediğimizin içinde önemli ölçüde "su" varmış demek ki. Birde ayrışmaya hazır organikler... Organiklerin ayrışmasını özellikle sıcak mevsimlerde çöpten duyduğumuz bozunma kokusundan iyi biliriz.

Şimdi "Adamlar yapmış kardeşim!" diyelim bakalım. Bahsedeceğimiz ileri teknoloji bir olay da değil aslında. Hani evdeki çocuğa yemek yemeyince komşudaki çocuğun ne güzel yemek yediğini, bütün yemekleri hapur hupur ettiğini, akıllı ve cici çocuk olduğunu anlatınca etkili olur, sizin çocuğunuz da gaza gelir ve yemek yer ya! Onun gibi bir şey! Bizim dışımızda birçok ülkelerde bu konularda yapılacak bir şey olmuş diyelim.

Bunun adı oralarda "backyard composting" ve "balcony composting" olarak geçiyor. Anlamı, bahçede ve balkonda organik çöplerden kompost (humusca zengin organik toprak) üretilmesi.

Kompostun rengi siyah renkte oluyor. Bu siyahlık içindeki humustan kaynaklanıyor. Verimli toprakları olan bölgelerin toprağı siyah ve verimli olmayanlarınki ise boz renkte olur. Bunun nedeni işte bu humus maddesi. Toprağın içinde suyun ve birçok yararlı canlıların durmasını sağlıyor. Toprak daha rahat işlenebiliyor. Bitki kökleri de rahatça gelişebiliyor. Bu humuslu madde için siyah altın diyen de olmuş! Başka böyle maddelere de dendiği gibi! Bunun şekildeki avucun içindeki maddeye bakalım. Avuçtan akmakta ve avuca yapışmamaktadır. Peki bu madde avuç içine alınacak hijyenlikte midir diye düşünülebilir. Yukarıdaki resimde ısınan organik madde yığınını hatırlayınız. Bu ısınma 60-70^oC ‘ a kadar yükselmekte, genel olarak 50^oC civarında olabilmektedir. Bu ısınma hastalık yapıcı mikropların bu yığın içinde ölmesine neden olmaktadır. Bu nedenle, kompost madde oluşturma işi, bir nevi organik atıkları hastalık yapıcı mikroplardan arındırma işidir aynı zamanda. Bu iş ise yine yararlı mikroplar ve diğer faydalı canlılar yardımı ile gerçekleşmektedir. Hastalık yapıcı mikroplardan arındırılmış bu stabil organik humuslu madde sadece toprakta kullanmaya uygundur. Kompost deyince komposto akla gelip, bu hastalık yapıcı mikropta içermiyormuş diye ekmeye katık olması düşünülmez! Esasen yine de böyle bir maddeyi avuca aldıktan sonra yine el yıkanmalıdır değil mi?

Resmin Kaynağı: New England Organics

Bu humusça zengin kompost isimli maddenin koku yapmadığını ve buna mukabil ortamda bulunan kokuları tutma özelliğinde de olduğunu belirtelim.

Şimdi evin bahçesi veya balkonunda icra edilecek kompost yapma işinin detaylarına gelelim. Bu iş için bahçe veya balkon lazım demek ki. Bahçedeki uygulamaları önce aşağıda şekillerden iyice görelim. Resimlerin kaynağı: Department of Environment, New Brunswick (Kanada).

  

.              .

 ..

               

 

 

   

Resmin kaynağı: Smith Family Garden

Kompost yapılmaya uygun atıklar ancak karışım halinde uygulanınca iyi bir kompost gelişebilmektedir. Esasen atıkların bir kısmı azot içerenler (yeşil) ve bir kısmı karbon içerenler (kahverengi) diye ayrılmakta ve bunların yarı yarıya karıştırılması gerekmektedir.

Kompostlaşmaya kabul edilen atıklar; Atık yemekler, meyve ve sebzeler, çim kırpıntıları, yabani otlar, ağaç yaprakları, kağıt, talaş, sap/saman, bahçe atıkları, yosun, kahve tortuları, çay yaprakları, çiçekler, ağaç kırpıntıları ve yongaları, hayvan gübresi, yumurta kabukları, tüyler, saçlar, balık kılçığı, bitki/odun külü...

Kompostlaşmaya kabul edilmeyen atıklar; Hastalık mikrobu içeren atıklar, et, balık, yağ, gres, kemik ve süt ürünleri, yağlı yemek atığı, böcekler, hastalıklı bitkiler, pestisitli atıklar, ilaçlar, zehirli bitkiler...

Şimdi de balkonda yapılabilecek kompost işleri için resimler verelim. Resimlerin kaynağı: Balcony Compost.

     

 

 

 

Bahçesinde dekoratif kompost yapma kutusu isteyenler için çok güzel tasarımlarımlar da var.
Resimlerin kaynağı: Balcony Compost, ebaY Global Buying, treehugger.

 

   

 

Yapılması gereken şeylerin başlangıcı ve en önemlisi; mutfakta besin atıklarını çöpe atmadan ayırmaktır. Resme bakalım. Resmin kaynağı: Mass.Gov • Energy & Environmental Affairs • Department of Environmental Protection.

Balkonda yapılacak işlere ait görüntülere de dikkat edelim. Balkonda kompost yaparken koku olacağı endişesi olacaktır. Daha önce de belirttiğimiz üzere olgun kompost yani artık son ürün haline gelen kompost toprağı bu kutuların içindeki karışım içinde olacaktır. Ayrıca en üst kısmada ince bir tabaka halinde serilince, bu kompost tabakası çıkacak bütün kokuları tutacak ve çıkarak yayılmasını önleyecektir. Resmin kaynağı: Indiegirl.

              

Balkona uygun dekoratif kompost yapma kutuları görüntülerini de aşağıda görmekteyiz. Resmin kaynağı: treehugger.

Yukarıdaki yazdıklarımın uygulanması ile toplanan çöplerin kimi yerde %80'ine kadarını uzaklaştırmak için yapılacak masraflar ve şehrin dışında en güzel yerlerde çöp depolamak için ayrılan yerlerden de tasarruf yapılmış olacaktır. Bu uygulamaların yapılması ile yabancı literatürde çöplerde %30'a kadar azaltma olacağı ifade edilmektedir. Buna bağlı olarak yapılan tercümeler de bunun bu oranda olacağı yanlışını insanların zihnine yerleştirmektedir. Bu oranlar, evsel çöpler içinde bulunan kompost yapılabilir organik maddelerin oranı ile doğrudan ilişkilidir.

Burada bahçede kompost yapmanın seyrek yerleşilmiş ve bahçeli evlerin olduğu yerlerde olacağını ve sık yerleşimlerin olduğu yerlerde ise balkonda kompost yapmanın uygun olacağını söylemiş olmak için söyleyelim. Üretilen kompost saksıda ve bahçede kullanılabilir. Ancak bu üretilen madde doğrudan bitkilerle karşıkarşıya getirilmeyip, toprakla ½ veya 1/3 oranında karıştırılmalıdır. Kompost ne kadar dinlendirilirse, yani olgunlaştırılırsa, kullanımında daha çok fayda görülür.

Bu tür uygulamalar, çoğu insanlara çok ütopik işler gibi gözükebilir. Ancak, özellikle büyük şehirlerin olduğu alanlarda çöpleri depolamak için çok büyük alanlar işgal edilmektedir. Bu alanlar dolunca yeni yerlere geçilmektedir. "Şehirler ve çevrelerindeki çöp dağları" kulağa hoş geliyor mu? Çöp oluşturma ve depolama bitmez bir süreç değil mi? Çöplerin yakılarak bertarafı ise çok çok pahalı ve çevreci olmaktan uzak bir yöntem. Çöplerin yakılması, ayrıca, bana mezarlık yeri kalmadığı için ölülerini yakmayı düşünenleri hatırlatıyor nedense!

  Kompostun uygulanmasında kompotun olbilmesi için etki eden temel bileşenler: 

• Yeşil ve kahverengi organik maddelerin dengeli olarak bulunması,
• Hava
• Rutubet
• Canlılar (mikroorganizmalar,kurtçuklar vb.)
• Sıcaklık

şeklinde sayılabilir.

Kompost yapmak için seçilen yer güneş, rüzgar, yağmur alan bir yer olmamalıdır. Ağaç altında da olmayacak, ağaçlara zarar vermesin diye. 

Isınabilmesi için C içeriği fazla olan kahverengilere zaman zaman N içeriği olan organiklerin ilavesi yapılmalıdır. Sobaya atılan odun gibi yani. Odun olmadan kömürün yanmaması gibi. Kokuşmanın olmaması, ısınmanın olabilmesi için yığının harmanlanarak havalandırılması gerekir. Su ise her canlının yaşamı için önemli olduğundan, kompost edici bakteri ve kurtçukların yaşayabilmesi için yığının su muhtevasının korunması gerekir. Yığın içinde daha önceden oluşmuş kompost kullanılarak onun içindeki kompost edici canlılar hazırlanabilir. Bu süte yoğurt ile yoğurt mayası çalma gibi. Eğer ortamda canlılar yoksa veya yok olmuşsa ortama hayvan gübresi veya hayvan gübresinden su geçirilerek sızan su kullanılabilir. Kompostun oluşması ısınmayla oluşmaktadır. Ne kadar çabuk ısınırsa o kadar çabuk kompost ürünü ortaya çıkar. Isınma için yukardaki bileşenlerin hepsinin olması ve uygun oranlarda olması gerekir. Isınmada yığının büyüklüğü de etki eder. Büyük yığın daha çabuk ve çok ısınır. Çok büyük yığınların bahçedeki kontrolü, işlenmesi ise zahmetli olacaktır. Bu maksatla 1m*1m*1m gibi ebatlar uygun olabilir. Kışın yığının iyi izole edilmesi gerekir. Ayrıca kışın ısınmanın olabilmesi için N içerekli organikler biraz fazla beslenebilir. Kompost için minimum süre üç ay olarak ifade edilmekle beraber, eğer yığında kırmızı solucanlardan ibaret bir karışım hazırlanır ve iyi yönetilirse süre ay mertebesine kadar indirilebilir. Bu durumda oluşan komposttan canlıların alınmasına dikkat sarfedilmelidir.

Oluşan kompost bir müddet dinlenmeye bırakılmalıdır. Bu dinlendirmeye kompostun olgunlaşması denir. Olgunlaşmış kompost doğrudan bitki bulunan arazide kullanılabilir. Olgunlaşmamış kompost ise çok az oranlarda toprağa karıştırılarak bitkilere muhtemel zararları önlenebilir. Kompost araştırmaları laboratuvarda izolasyonlu termos dediğimiz kaplara benzer kaplarda ısınma seyri şeklinde yapılır. Burada izolasyon iyi olduğundan kompost oluşma hızı daha fazladır.

Bu konuda yapılan çalışmaların sonuçları bu sitede yorum veya makale şeklinde paylaşılırsa, elde edilmiş başarı insanları etkileyici ve yönlendirici olacaktır.   

C ve N içerikli organikler:

Karbon ve Azot içerikli yani diğer bir ifade edilişle kahverengi ve yeşil olan organikler konusunu iyi anlamak gerekiyor. Yukarıda metin kısmında konuyu detaylandırmadığımdan, burada detay bilgi vereceğim. Bunlar organiklerin renklerini ifade etmekle beraber, tüm organik atıklarda bu doğru olmayabilir. 

Yeşil organikler, yüksek oranda azot ve protein içermektedirler. Bu organikler, kompost kütlesinin ısınma düzeyini belirler. Kompost oluşması için gerekli oragnizmalar bu azot kaynağına muhtaçtır. Aksi halde ısınmayı oluşturacak organizmalar çoğalamayacaktır.

Kahverengi organikler, yüksek oranda karbon ve karbonat içermektedirler. Bu organikler, kompost oluşması için gerekli organizmalar için enerji ve besin sağlarlar. Ayrıca, kötü kokuları tutarak çevreye yayılmasını önlerler. Humusa dönüşürler. Ortamdan, ortamdaki kompost sürecinin canlılığı için gerekli olan azotun buharlaşarak ve sızarak kaybolmasını absorplama yeteneği ile önlerler.  

Bir organik maddenin yeşilmi yoksa kahverengimi olduğunu anlamak için çok basit test yapılabilir. Atık, ıslak olarak birkaç gün bekletilir ve eğer kokma olursa yeşil ve kokma olmazsa kahverengi olduğu belirtilir.

Kompost süreci için hazırlanan karışımda C:N oranı 25:1 ila 30:1 aralığında olmak durumundadır.

C:N oranı 30:1'den küçükse yani C oran sayısı 30'un altında ise bu organik "yeşil" kabul edilir. C oran sayısı 30'dan büyükse organik "kahverengi" kabul edilir.

Bitki ve ağaç yaprakları C:N oranları 40:1 ila 80:1 arasında bulunur. Yaprak kuru veya yaşken de böyledir. Bu nedenle bunlar kahverengi organik sınıfındadır. Talaş, ağaç kabuğu, kağıt, karton, şeker ürünleri vb. de kahverengi organik sınıfındadır.

Çiftlik gübresi, çim kıprıntıları, meyve sebze atıkları ise yeşil organik sınıfındadır.

 

 Konuyla İlgili Problemler ve Çözümleri:

• Kötü koku: Hava yetersiz veya su içeriği yetersiz veya çok küçük malzeme kütlesi. Eğer karışım çok ıslaksa karıştırıp, kuru malzemeler ilave edilmelidir.
• Kütlenin merkezi kuru: Azot içeren malzeme yetersizliği bulunmaktadır. Karbon içeriği yüksek malzemeler mevcuttur. Çok az su ilave edilecek ve yığın karıştırılacaktır. Eğer tüm kütlede yeşil atık yetersizse su ilavesi yapılmadan yeşil atık takviyesi yapılabilir. Daha sonra eğer halen su içeriği yetmezse su ilavesi yapılabilir.
• Kompost ıslak ve sadece ortada biraz ısınma var: Karışım çok küçüktür. Daha fazla malzeme katıp, karıştırmak gerekir.  
• Yığın ıslak ve kötü kokmamasına rağmen halen yeterince ısınmıyor: Azot içeren madde eksikliği olduğundan süreç başlamamıştır. Bu nedenle azot içeren yeni kırpılmış çim vb. yeşil malzemeler veya hayvan dışkıları karıştırılabilir.
• İri ve bozulmadan kalmış malzeme de elde ediliyor: İri malzemenin içine bakteri ve diğer organizmalar etki edememiştir. İri malzemeler ayrılır ve istenen ebatta parçalandıktan sonra yeni hazırlanan karışıma ilave edilir.